sábado, 30 de mayo de 2009

É CHEGADO O TEMPO DE DEDICARLLE O DÍA DAS LETRAS GALEGAS A XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE



O luns 18/05/2009 ás 20:00 h. no Salón de Plenos da Deputación Provincial de Pontevedra, Filgueira Valverde recibiu a título póstumo unha merecida homenaxe, ao seres nomeado Fillo Predilecto da Provincia, nunha sesión solemne onde tamén recibiu merecido tributo, Enrique Rajoy Leloup, quen tamén postumamente foi nomeado Fillo Adoptivo da Provincia. Ámbolos dous personaxes, entre outras moitas cousas, traballaron sen descanso por conseguir o Estatuto de Autonomía de Galicia de 1936.

WEB de interese: http://www.depontevedra.es/


Quizais o recoñecemento que falta, e do que é merecente polo conxunto da súa vida e obra, é que se adique o Día das Letras Galegas a Xosé Filgueira Valverde, é “digno e de xustiza”.

jueves, 21 de mayo de 2009

"MÁS ALLÁ DEL RÍO MIÑO"






Se non me falla a memoria, no verán de 1968 pruduciuse un novidoso acontecemento no que participou unha grande parte do pobo de Caldas de Reis (de tan gratas lembranzas para min), a rodaxe de escenas da película: “MÁS ALLÁ DEL RÍO MIÑO”, tamén rodada noutros escenarios da nosa querida Galicia. E xa van alá corenta anos despois da súa estrea en 1969.

Era costume naquelas épocas rodar algunhas películas por distintas terras de España, facendo películas que se clasificaban e popularmente se chamaban “españoladas”. Tamén na Pontevedra de Filgueira se ten rodado algunha que outra película, como se pode comprobar revisando as actas municipais daqueles tempos. Xa que os productores dos filmes solicitaban axudas aos concellos para financiar as súas produccións.

“MÁS ALLÁ DEL RÍO MIÑO” resultou ser toda unha novidade para os cidadáns de Caldas de Reis, que durante uns días do caloroso verán do 68 viron alterada a súa rutina cotiá e tiveron que afacerse a compartir as súas vidas cos actores e persoal directivo e técnicos daquela rodaxe, que eu nunca puiden olvidar, constituiu unha experiencia única. Topabámonos polas rúas, prazas e outros recunchos da vila con focos, cámaras, cables e claquetas. Rodaron en distintos escenarios da fermosa vila, en espazos naturais e tamén en lugares típicos como na famosa e coñecida taberna O Muíño.

O que esto suscribe, que vivía naqueles tempos na acolledora vila termal, sae uns instantes na película acompañado dun señor maior, no lugar que chamabamos a “plazoleta”, onde hoxe hai un parque infantil, moi preto das “Palmeras” e da igrexa de Santo Tomás. Papel de figurante e de certa extensión desempeñouno na película Paquito Barros, funcionario municipal e dirixente local do “Frente de Juventudes”. Lembro que tamén saía na película o meu amigo Manoliño, o de Inés, xogando ao fútbol con outros amigos da miña infancia. Mais practicamente, na película sae case que todo o pobo.

Hai unha escena dentro e fóra do marco típico incomparable do bar O Muíño, onde os trouleantes acompañaban a cantar a unha engaioladora actriz loira. Logo no exterior, saen uns bailes folklóricos nese entorno do fermoso río Umia, onde aparece bailando outro meu amigo, “Yuyo”, compañeiro no colexio San Fermín, no que ámbolos dous con outros compañeiros de curso fixemos a nosa primeira comuñón. Os bailaríns e o grupo de gaitas pertencían ao grupo local de Coros e Danzas, que dirixía Clemente Viqueira e que tanto éxito conseguira naqueles tempos. Nesta mesma escena aparece moita xente contemplando as danzas, entre eles, D. Jesús Froján Alonso (médico moi popular na vila e os seus arredores) acompañado polas súas fillas e o seu fillo. Nesta película vese reflectido todo o pobo.

A súa estrea en Cuntis foi todo un acontecemento social para toda a bisbarra. Sería moi bonito que nos xuntaramos todos os caldenses e os que viviamos daquela na vila de Dona Urraca para lembrar xuntos aquela experiencia pouco corrente que supuxo a rodaxe daquela intranscendente, pero emotiva película para todos nós. Eu veríaa na gran pantalla no ano 1969 ou 1970 cando estudiaba no Seminario Menor de Tui.

Lembro con agarimo todo aquelo, que en certa medida, constituiu unha aprendizaxe e unha aproximación ao que era unha rodaxe de cine e logo a experiencia gozosa e divertida de ver reflectido todo un pobo na grande pantalla do celuloide. Toda unha asombrosa vivencia! Queda como testemuña dun tempo e dun lugar naqueles anos díficiles de finais da década dos sesenta do pasado século XX. Para min, un dos gratos recordos da miña infancia feliz nas terras dos silenos que honraban o deus local Edovio. Sempre me quedará Caldas de Reis!

lunes, 18 de mayo de 2009

AS VERBAS


Un apartado importante que aparecía na serie de ensaios de Filgueira Valverde, titulados ADRAL, ata o de agora publicados nove tomos nas edicións do Castro, era o rotulado AS VERBAS, onde se facían análises filolóxicas de verbas galegas con alusións a súa etimoloxía, a súa evolución e variantes. Atención especial recibía a toponimia. Filgueira foi un firme defensor dos topónimos galegos así como un gran valedor da riqueza léxica da nosa lingua.

Temos, todos os galegos, un gran tesouro na nosa lingua, que herdamos grazas aos nosos devanceiros, xentes do pobo, fundamentalmente, labregos e mariñeiros que souberon gardar e transmitir, a pesares dos graves atrancos e aldraxes que tiveron que sufrir ao longo da historia, as xoias da lingua que son as nosas verbas e que a súa vez, a nós correspóndenos preservar e transmitir ás novas xeracións para que non morra un idioma, o galego, que costou o esforzo de séculos para construílo e mantelo. Oxalá sexa certo o desexo de Álvaro Cunqueiro, mil primaveras para o galego.

Quero xogar hoxe, ao xeito de Filgueira, sobre unha fermosa verba: “pomar” e o seu diminutivo: “pomariño”. Existen tamén as variantes “pumar” e “pumariño”. Ditas verbas, proveñen do latín do plural neutro POMA e tamén da forma POMUM. Que é un pomar? É un lugar ou horto onde hai árbores frutais, especialmente maceiras, de onde se obteñen as mazás. Que ricas e variadas clases de mazás se producen na nosa Galicia! Poma; pois, significa mazá, dentro da familia léxica atopamos “pomal”, “pumareiro”.

De aí derívanse “pomoloxía”, que é a parte da horticultura que trata do cultivo da froita e o “pomólogo” é a persoa entendida en pomoloxía.

Pomar en francés dixe: “pommeraie”, en italiano: pometo, en inglés: apple orchard, en alemán: apfelgarten e na lingua irmá portuguesa é exactamente igual que en galego. En castelán existen igualmente as formas, poma e pomar.

Rematamos cos versos de Rosalía, recollidos en CANTARES GALLEGOS:

Xa se oen lonxe, moi lonxe / as campanas do Pomar.


BIBLIOGRAFÍA:


AA.VV.: DICCIONARIO ENCICLOPÉDICO UNIVERSAL. Vigo, Ir Indo, 2003, pp. 125-127.

AA.VV.: NUEVA ENCICLOPEDIA UNIVERSAL. DICCIONARIO. Volumen 31. Madrid, Durvan, 2005, p. 1526.

DÍEZ MATEO, Félix: DICCIONARIO ESPAÑOL ETIMOLÓGICO. Bilbao, Neguri, 1972, p. 294.

FRANCO GRANDE, X. L.: DICCIONARIO GALEGO-CASTELÁN. Vigo, Galaxia, 1980, pp. 702-703.

jueves, 7 de mayo de 2009

UN LIMIAR DE FILGUEIRA






(Nas imaxes a portada do meu libro sobre o noso teatro, publicado en 1996 e un meu retrato a lapis de Filgueira Valverde)

Velaquí un libro necesario e desexado. Xermán Torres de Aboal acode a enche-lo valeiro dunha “guía” para o Teatro Galego. Faino cunha alongada visión e, asemade, con primorosa habelencia, tanto no manexo da bibliografía como no emprego dos medios que a técnica de hoxe pon ó alvance do investigador dilixente.

Porque o autor sabe partir do concepto de que o teatro non é somentes unha forma literaria senón todo un macrosistema –unha “arte integral”-, no que a fala vai servida e , ás veces, substituída, ou levada, por todo un complexo de signos alleos á semioloxía oral. E que ofrece todo un horizonte de valores: relixiosos, sociais, didácticos… De xeito que o investigador ten, como neste caso, que apartarse da liña da pura “literaturidade” para entrar en eidos moi diversos nos que agroman.

Non esquece, Torres de Aboal, a precaria historia “literaria”, do noso teatro, coñecido por moi raros e cativos testemuños dos “séculos escuros” e serodios –costumista e histórico-, careza razoada pola falla de compañías estables. E para telo houbo que agardar ó ano 1882, no que é premiado o drama “A Fonte do Xuramento” de Francisco de la Iglesia, e ó 1886, no que redacta Álvarez Giménez, “María Castaña: unha revolta popular”. Mais… É unha dramática que non sempre chega ós escenarios.

Cómpre lembra-las orixes rurais e sagras de teatro e que Galicia, como tódolos pobos, tería, de vello esas manifestacións ventureiras. Rafael Dieste, que sabía tanto do tema, espallou en páxinas certeiras a evocación desta nacencia da “representación leda ou heroica”.

“De cómo un danzador de vendimia se halló con la tragedia”:

“En algunha vendima se cuentan episodios festivos de los ausentes y de los muertos.

El que los cuenta, va y viene, se agita y representa. Y hay un instante de júbilo y de embriaguez en que todos se reconocen con sorpresa, porque se recuerdan. Entonces narran unos el mito de los otros, porque se representan. Y es tan gracioso verse representado y que tu amigo sea, un instante de gozo compartido, que casi gimes con la risa, pero de pronto estás a punto de verte en el espejo de la muerte. Porque también se recuerda a los muertos y a los héroes…”.

Aquí o feito que se repite dende a alonxada noite dos tempos, nas vendimas, as escasulas, as fiadeiras, e as muiñadas que os vellos vivimos. O traballador ou a moza de mellor voz e xesto “representaría”, renovando, decote, as orixes mesmas do teatro. Logo virían os “mimos”, documentados aquí dende o século VI, os “arremadillos”, os xograres e soldadeiras; o teatro litúrxico, as antroidadas, e os momos, de corte e pazo, ligadas ás festas do ano ou “de circunstanciais”… Todo un tesouro que podemos adiviñar, pero que, de seu tiña un destino efímero, e non perdurable, no que a “letra” ía acompañada dunha “instrumentación”, coa entonación dos recitados, os acenos, as posturas, os xestos, expresión, o movemento, os bruídos, sen que falasen en moitas ocasións os decorados e a música. Porque nesta arte só a letra nos entrega un dos códigos da mensaxe.

A obra de Torres de Aboal contén, pois, un esquema histórico e bibliográfico do teatro en Galicia; mesmo con referencia ós seus precedentes. Sendo de tanta valía e utilidade non é de certo, ese o cerne da obra, moito máis cobizosa. Nela podedes atopar unha “Introducción ó Teatro”, compridos esquemas e unhas certeiras nocións de teoría e técnica. Teñen interese as informacións “sobre grupos teatrais, certames, e institucións”. Non faltan a referida base de datos e “unha serie de actividades para desenrolar, individualmente ou en grupo”, que refrenda o xorne eminentemente didáctico, e mesmo “pedagóxico”, do traballo.

Non é estrano porque Torres de Aboal é, por riba de todo, un mestre que coñece a función do teatro, dende a declamación ó “pensum” e da actividade comunitaria, de grupo, ó senso dos caracteres representados.

O autor amósase sempre como un mestre: a finalidade, o contido, a mesma disposición do “Achego” pregóano. Vilagarcián de trinta e oito anos, leva doce de ensino na garrida cidade nativa, namentras cursa a Licenciatura da súa especialidade. Fundador e director, asiduo do teatro escolar, na propia escola, compuxo para ela algunhas pezas e participou activamente en iniciativas como “Itaca”.

Dende que Leandro Carré publicou o primeiro ensaio sobre o “Teatro Galego”, á situación de agora, foron moi fondos os troques. Era mester un libro como o que Torres de Aboal, entrega, cheo de saberes e de fervor galego. Un libro que non acougará, deixado, nos andeis das bibliotecas, senón que será prontuario manual de vizosas xeiras. Un libro de hoxe e para hoxe, o de Torres de Aboal.

XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE

viernes, 1 de mayo de 2009

A FESTA DOS MAIOS























(Partitura do libro de Carlos Rey e imaxes dos Maios de Vilagarcía de 2009)

Esta popular festa de Vilagarcía de Arousa e a súa zona de influencia, celébrase tamén en Pontevedra, Marín, Ourense e noutros puntos de Galicia e noutros lugares de España, mesmo de Europa con lixeiras variantes e denominacións, ten a súa orixe máis próxima nas festas da primavera, ligadas con ritos agrícolas no ámbito da cultura clásica grecolatina. Pero, pódese buscar unha orixe máis remota que se perde na noite dos tempos, xa que a influencia da Natureza na vida dos homes, coa súa roda de ciclos, entre os que atopamos os ciclos equinociais e os referidos aos solsticios marcan os ritmos da vida e configuran a cultura e as costumes das distintas civilizacións.
A festa dos maios, de longa tradición foi estudiada dun xeito moi especial por Xosé Filgueira Valverde nun monográfico memorable que foi publicado en 1927 no Tomo I de ARQUIVOS, a Revista do Seminario de Estudos Galegos. A relación de Filgueira cos maios mantívose practicamente ao longo da súa vida. Nas décadas dos 50 e 60 do pasado século, Filgueira con Celso Emilio Ferreiro, o poeta de Celanova, entre outras persoas, formaron parte dos xurados dos concursos dos maios en Pontevedra.
En Vilagarcía de Arousa, o folklorista Carlos Rey Cebral publicou no ano 2006 un monográfico, que levaba por título: A FESTA DOS MAIOS NO CONCELLO DE VILAGARCÍA, no que fai abondosas referencias a esta festa tan popular.
Hoxe o concurso dos maios en Vilagarcía pervive grazas a algúns centros educativos da cidade e a algunha entusiasta asociación de veciños, senón dito concurso xa tería desaparecido fai anos. E sería unha mágoa rechar cunha tradición tan nosa.
Nos maios son importantes na súa elaboración os elementos vexetais: fiuncho, espadana, palla, grans de millo, floriñas do campo, xestas…, tamén se empregan na decoración ovos, cocos, fabas e variadas sementes. Os maios tradicionais están constituidos polo maio cónico ou palleiro, as cruces de maio, as caixas e os barcos. Máis tardiamente introdúcense os maios artísticos, onde se amosa o bo facer e a creatividade dos participantes, pídese que na súa confección se utilicen elementos naturais.
Outra compoñente que ten moita importancia nos maios é a música coa que se interpretan as letriñas compostas para a ocasión. A música ten unha forma dada, tradicional, que é característica de cada zona. Coas letriñas, en determinadas épocas históricas, aproveitábase para facer sátira e crítica social. Cuestión que aínda subsiste, como demostraremos máis tarde.
Agora imos amosar como eran as antigas letriñas tradicionais, que todos sabemos de memoria. Seguindo a Carlos Rey, veleiquí algunhas delas:


O maíño maio
é moi pillabán,
quere que lle dean
os cartos na man.

Para facer este maio
tivemos que ir a roubar
flores e fiúncho
á horta de don Blas.

Veu don Blas
cunha escopeta
pegounos un tiro,
furounos a chaqueta.

Veu San Blas
cunha zapatilla,
fíxonos correr
hasta horta de Corbatilla.


Estas letriñas son típicas de Vilagarcía, pero imos recoller unha letriña máis antiga á que se refire no Adral (1979) Filgueira Valverde, e que teñen como base uns feitos con base histórica ocorridos na comarca de Pontevedra, trátase dun cantar dos maios de 1841:


Rapaces de Mourente,
rapaces de Marcón,
vinde ver a Carracedo,
que fuxiu con San Simón.
Rouboulle a camisa,
rouboulle o pantalón,
deixouno en cirolas
que metía compasión.
Viñeron os de Vigo
á Virxe do Camiño,
e Carracedo
todo lles estaba oíndo.
Veu San Simón,
zorregoulle un bofetón:
e ti gran puñeflero
disparaches o cañón.


Dando un salto no tempo, imos facer unha escolma das letriñas cantadas na Festa dos Maios de Vilagarcía de Arousa do 01/05/2009:

Somos os do Piñeiriño
Que vimos aquí a cantar
Queremos darlles as grazas
Por quedarse a escoitar

Agora os do goberno
Para ter máis calidá
Queren rebaixar o tempo
Que hai para a publicidá.

Temos vacas tolas
Polos resfriados
E hai para remate
Porcos agripados

Agora en Galicia
Cambiounos o goberno
Quen sabe se na escola
Poderei falar galego

O maíño maio
É moi futboleiro
Mete catro goles
Con ou sen porteiro.

Aquí está o Maio da Laxe
Como manda a tradición
Como estes días choveu
As flores son de cartón

Na Laxe hai unha fonte
Conta a miña avoa
Que cando era nena
Botaba auga da boa

Porque o clima está moi raro
Non sabemos que pasou
Os de Antena 3 dan chuvias
E a Primeira nos dá sol.

Os pisos quedan baleiros
Ou se venden ou se alquilan
Se hai alguén que teña cartos
Faise dono desta vila.

Todos xogan coa Wii
A Nintendo e PSP
Todos diante das pantallas
Xa non saben que facer

Aquí tedes a Feijoo
É o novo presidente
Que mire pola terriña
E que mire pola xente

Ten Obama unha mascota
É o can presidencial
Anda pola Casa Branca
Polo Salón Principal

Que disfruten deste día
De maio maíño maio
Que nós xa nos despedimos
Deica o próximo ano.





PARA CONSULTAR:

- XFV: A FESTA DOS MAIOS. Arquivos I, 1927.

- ____ : ADRAL, A Coruña, do Castro, 1979, pp. 135-142

- REY CEBRAL, Carlos: A FESTA DOS MAIOS NO CONCELLO DE VILAGARCÍA. Vilagarcía de Arousa, 2006.